Είχα την τύχη να αλλιεύσω το παρακάτω εξαιρετικό λογοτεχνικό δοκίμιο , όπου με εναν ιδιαίτερο μεστό και γλαφυρό τρόπο , περιγράφεται η έννοια του τοπίου . Φυσικά ο συγγραφέας αναφέρεται στο μοναδικό στον πλανήτη μας , Ελληνικό τοπίο , που τα τελευταία χρόνια βιάζεσαι βάναυσα απο εγκληματικές ανθρώπινες παρεμβάσεις . Οι τεράστιες ανεμογεννήτριες και τα φωτοβολταϊκά , που υποκριτικά μας ''σερβίρονται '' σαν οικολογική ενεργειακή αναγκαιότητα , θυσιάζουν ανεπανόρθωτα το Ελληνικό τοπίο , στο βωμό του κέρδους , στερώντας την πιο πολύτιμη παρακαταθήκη των Ελλήνων, απο τις επόμενες γενιές .
Γιώργος Β. Μαντζώρος
NELLY’S, ΚΡΗΤΗ, 1939
Τόση
έγνοια για το τοπίο, θα πουν κάποιοι… Γιατί αλήθεια;
Τι είναι κείνο που
κάμει τόσο αναγκαίο και διερευνήσιμο το τοπίο, όταν, κατά το μάλλον ή
ήττον, αποτελεί μια «έννοια», μια «ιδέα», κάτι μη απτό, μη πρακτικό, έξω
από το πεδίο της εφαρμογής του ανθρώπου.
Γιατί αυτό που ως αντίληψη
προσλαμβάνεται, αξιακά ή ιδεατά, ως άποψη και ως θεώρηση περισσότερο
υποκειμενική, παρά αντικειμενική, ν’ αποτελεί το κριτήριο της
αξιολόγησης τόπων, χαρακτηρίζοντάς τους και καθορίζοντας ανάλογα τη
διαχείρισή τους;
Σκέψεις
οπωσδήποτε λογικές για κάποιον που δεν είναι θεωρός ή πονητής του
τόπου, για κάποιον που δεν τον αισθάνεται και δεν εμβαθύνει, δε νοιώθει,
δε συμμετέχει στο όλον του.
Ο άνθρωπος πράττει εννοώντας στο γύρω του,
είτε ως ενεργός της πρακτικής, είτε ως νοιωστός του «είναι» και
συμμέτοχος στο γίγνεσθαι.
Ο απέχων από τον τόπο, που λειτουργεί
αποστασιοποιημένα από αυτόν, δεν ημπορεί παρά το πνεύμα και τις αξίες
του να μη νοιώθει, και να μην προσλαμβάνει τη σύνολη εικόνα (οπτική ή
εμπειρική) ως παράγωγο διεργασιών που τη συνθέτουν, και δι’ αυτών
συγκροτείται το κοινωνικό, περιβαλλοντικό, πολιτιστικό κι αισθητικό
γίγνεσθαι μιας ολότητας, ενός ζωντανού περιεχομένου, με δυναμική και
συνέχεια.
Το
τοπίο συνεπώς δεν είναι κάτι στατικό και μη εξελίξιμο. Είναι ένα συνεχές
όλον, ένα πράξιμο στον τόπο, με τους ανθρώπους και τα φυσικά στοιχεία
να το κινούν και να φτιάχνουν το διαρκές της εξέλιξής του. Δεν είναι
ιδέα, αλλά το προκύπτον αισθητικά, οπτικά, συναισθηματικά, υπαρκτικά,
των σχέσεων και των διεργασιών ενός φυσικού ή τεχνητού συστήματος, ή
διαφόρων συστημάτων εν συνεργεία ή εν τη ενώσει, που αποδίδεται ως
ενεργή εικόνα της ολότητας που συγκροτείται.
Βλέπεται το τοπίο, αλλά κατ’ ουσίαν νοιώθεται· και λειτουργικά
θεωρείται. Μπορεί να λαμβάνεται στον αντιληπτικό μας ορίζοντα, όμως
εκτείνεται στη συνείδηση του χώρου, διαμορφώνοντας το είναι του.
Ο κάθε
τόπος προσλαμβάνεται σύμφωνα με το περιεχόμενό του και διαφορετικά
αξιολογείται, αναλόγως της συγκρότησης και της προσωπικότητας του
θεωρού, καθώς και του ρόλου του πονητή στον τόπο –άλλη είναι η αίσθηση
γι’ αυτόν από τον πρακτικό του κι άλλη από τον επισκέπτη του, άλλη από
τον ερευνητή του κι άλλη από τον εργάτη του, άλλη από τον διερχόμενο κι
άλλη από τον συμμέτοχο στο πράττειν.
Με δεδομένο όμως ότι κάποια ειδικά
αξιολογικά κριτήρια θεώρησης των τοπίων υφίστανται, που έχουν σχέση με
το εθιμικό και την παράδοση των τόπων, με την ιστορία και τη φυσιογνωμία
τους, με τη φύση και την αισθητική τους, είναι δυνατό, ή κι
επιβάλλεται, τοπία να ιδιαιτεροποιούνται και να προστατεύονται.
Ο κάθε
τόπος φτιάχνει το τοπίο, στο οποίο «ακουμπάει» η αίσθηση του
αντιλήπτορα, για να το θεωρήσει. Ο τόπος αξιολογείται σύμφωνα με το
τοπίο που συγκροτείται από αυτόν ή από άλλους τόπους που συμμετέχουν στο
συγκεκριμένο τοπιακό σύστημα, και παράγεται από τον λειτουργό και
διαχειριστή άνθρωπο. Είναι συνεπώς ο τόπος, ο «Ιχώρ» του τοπίου, η
ενεργός ουσία του.
Χάνοντας τόπους, υποβαθμίζοντάς τους ή καταστρέφοντάς
τους, δημιουργείς μη-τόπους, οπού εκεί άπατρις βρίσκεσαι, χωρίς γη να
σε δηλοί, έχοντας χάσει την αντιληπτική ολότητα του περιεχομένου σου, το
τοπίο, στο οποίο κι εσύ θεωρείσαι ως άτομο και ως οντότητα. Είσαι
απόκληρος ενός βίου άπληρου, μη λογισμένου υπαρκτικά, παρά μηχανικά.
Έχει το
λοιπόν ρίζες το τοπίο. Ρίζες της ζωής, προγονικές, που ακουμπούν στα
θέμελα, στα ριζωτά του βίου. Είναι συνυφασμένο με την πορεία του
ανθρώπου, με την παράδοση και την εξέλιξή του, συνιστώντας την διά της
αίσθησης και των έργων ιστορία του.
Το τοπίο είναι η αποτύπωση του
ανθρώπου στα έργα του, είναι το φαίνον της ενέργειάς του, το συνιστάμενο
της πορείας του στο χρόνο. Είναι μνήμη κι ενέργεια. Το τοπίο
χαρακτηρίζει τον άνθρωπο και δηλοποιεί αυτόν, βιωματικά και ιστορικά.
Είναι το δηλοποιητικό πράττειν της συνέχειάς του, που αποτυπώνεται ως
συνολικό παράγωγο, ως ολότητα του προκειμένου. Είναι γι’ αυτό,
ολοκληρωτικά χαρακτηριζόμενο το τοπίο ως πολιτισμικό αγαθό, επειδή
αποδίδει το σύνολο της ενεργείας του ανθρώπου, χωρικά και χρονικά,
πρακτικά και λειτουργικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά, πολιτιστικά κι
αισθητικά, που διαφυλάσσεται αξιακά και λειτουργεί ως ιστορικό ενεργείν
και ως η συνείδηση στο πράττειν.
Το πολιτισμικό τοπίο δηλοί τον τόπο,
αποτελεί το παράγωγο των σχέσεων και πράξεων του ανθρώπου με το
περιβάλλον του, κει οπού αυτός δηλώνεται ως έντρυφός του, δίνοντας το
στίγμα του, το ίχνος του, το έργο του.
Ιδιαίτερα το ελληνικό τοπίο, πολύ θα έπρεπε τους Έλληνες να μας
συγκινεί, να μας ορθεί και να μας συνταράσσει για το δέον του, διότι
είναι ένα τοπίο πλούσιο ενεργείας και ζωτικής προσφοράς. Προσέξτε: δεν
πλουταίνει, αλλά πληροί· αυτή είναι η διαφορά του σε σχέση με τ’ άλλα
τοπία του κόσμου.
Ιδέστε το στις λεπτομέρειές του, στην αιθερία του,
στην «ανάσα του», στη φύση και την ιστορία του. Όχι στην αφθονία του,
αλλά στο πλούσιο της λιτότητάς του, σε αυτό που πληθύνεται νοούμενο στο
ολίγο του, στη φτωχότητά του, στο ολιγαρκές αλλά όχι στείρο.
Είναι το
ελληνικό τοπίο λυρικό για τούτα, γι’ αυτό και ως ποιητές, ως ποιοί και
δημιουργοί πρέπει να αισθανόμαστε θεωρώντας το.
Δηλαδή ως δημιουργοί
ζωής κι αντιλήπτορες της δημιουργικής αίσθησης, αυτής που προσλαμβάνει
το ευ και δεν απορρίπτει το φευ, αφού να το εντάξει προσπαθεί, να το
μετουσιώσει ως συν στο όλον.
Στο ελληνικό τοπίο δεν υπάρχουν περιττά,
παρά μόνο πλέρια, και πρέπει να έχεις σπουδή, την κατάλληλη αίσθηση,
τούτα για να τα ιδείς. Πρέπει νάχεις την προετοιμασία για να βγεις στο
φως, γιατί δε θα το αντέξεις, δε θα μπορέσεις το πλούσιο φως στο λιτό
στοιχείο του τόπου, που λάμψη ανυπέρβλητη σκορπά και τυφλώνει τον
απαίδευτο!
Δικαιολογείται μετά τούτων η τόση μας έγνοια για το τοπίο, και η
αναγκαιότητα της «σπουδής του» που ζητούμε, ακριβώς γιατί αφορά στην
αντίληψη του τόπου, και περιλαμβάνει το σύνολο των ζητημάτων του, τα
οποία αποδίδονται στο φαίνον της ουσίας του.
Η ευθύνη μας συνεπώς για το
τοπίο αφορά στην ευθύνη μας για τη γη, για την ύπαρξή μας, αφού αυτή
εμπεριέχεται στο αποδιδόμενο τοπίο ως παράγωγο της ενεργείας μας.
Σπουδάζοντας το τοπίο μορφωνόμαστε στα καθ’ ημάς και, εφόσον θεωρηθούμε
μπορούμε να θεωρήσουμε τον τόπο, τα έργα μας και τις πράξεις μας, και ν’
αναθεωρηθούμε στην εν τω τόπω αυτοκριτική μας σε σχέση με τις πράξεις
μας σε αυτόν…
